Vüsal MİRZƏYEV

Dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi üzrə ekspert,

                                                                                                                                                                        IFES
Bələdiyyə mülkiyyəti yerli özünüidarənin iqtisadi əsası kimi

Bələdiyyələrin təşkilinin və fəaliyyət göstərməsinin əsas şərtlərindən biri bələdiyyələrin iqtisadi əsaslarının müəyyən olunmasıdır. İqtisadi əsasları müəyyən edilməmiş bələdiyyənin sözün əsl mənasında fəaliyyət göstərməsi qeyri-mümkündür. 27 iyul 1999-cu il tarixindən qüvvədə olan «Bələdiyyələrin Statusu Haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 32.1-ci maddəsinə görə yerli özünüidarənin iqtisadi əsaslarını bələdiyyə mülkiyyəti; yerli maliyyə; dövlət mülkiyyətində olan və bələdiyyəlrin istifadəsinə verilmiş və həmçinin bələdiyyə əhalisinin təlabatının ödənilməsinə xidmət edən əmlak təşkil edir.

Bələdiyyə mülkiyyəti bələdiyyənin iqtisadi əsasının ən mühümüni təşkil edir. Bələdiyyə mülkiyyəti bələdiyyənin müstəqil şəkildə fəaliyyət göstərməsinin zəruri şərtlərindən biridir.

Bələdiyyə mülkiyyətinin formalaşmasının hüquqi əsasını «Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası», «Mülki Məcəllə», «Bələdiyyələrin Statusu Haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu,  «Bələdiyyə Mülkiyyətinə Əmlakın Verilməsi Haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu v.s. normativ-hüquqi  aktlar təşkil edir.

Konstitusiyaya görə dövlət yerli özünuidarəetməni tanıyaraq və onun fəaliyyətinə təminat verməklə onun iqtisadi şərtlərini də  müəyən edir. Bu özünü mülkiyyətin digər növləri ilə bərabər bələdiyyə mülkiyyətinin də tanınmasında göstərir. Beləki Konstitusiyasının 13-cü maddəsində qeyd edilmişdir ki  mülkiyyətin digər növləri – dövlət və xüsusi mülkiyyətlə bərabər bələdiyyə mülkiyyəti də toxunulmazdır və dövlət tərəfindən müdafiə olunur.

 «Bələdiyyələrin Statusu Haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun 33.1-ci maddəsinə müfaviq olaraq bələdiyyə mülkiyyətinin tərkibi aşağıdakı kimi göstərilmişdir:

·         yerli vergilər və ödənişlər hesabına formalaşan yerli bütcənin vəsaiti ,

·          bələdiyyələrin bütcədənkənar fondları,

·         bələdiyyə əmlakı,

·          bələdiyə torpaqları, habelə digər təbii resurslar

·          bələdiyyə müəssisələri və təşkilatları,

·         bələdiyyə mənzil fondları və qeyri-yaşayış binaları,

·          dövlət və xüsusi mülkiyyətdə olmayan yollar,

·         bələdiyyə təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və idman müəsisələri,

·         digər daşınar və daşınmaz əmlak daxildir.

Bələdiyyənin mülkiyyət hüququna mənsub olan əmlakın yaranma mənbələri 15 yanvar 2000-ci ildən qüvvəyə minmiş «Bələdiyyə mülkiyyətinə əmlakın verilməsi» haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun 4-cü maddəsi ilə tənzimlənir. Beləki, qanunvericiliyə görə bu mənbələr aşağıdakılardır:

·         bələdiyyələrin mülkiyyətinə verilən dövlət əmlakı;

·         bələdiyyələrin fəaliyyəti nəticəsində əldə olunan və yaradılan əmlak;

·         fiziki və hüququ şəxslərin ,  beynəlxalq təşkilatların və fondların bələdiyyələrə könüllü maddi yardım şəklində verdikləri əmlak;

·         varisi olmayan əmlakın bələdiyyələrə keçməsi yolu ilə əldə olunan əmlak;

·         bələdiyyələrə vəsiyyət edilən əmlak.

Burda əsas məsələ dövlət tərəfindən verilən əmlakın tərkibi və verilmə prosedurası ilə bağlıdır. Bir şeyi unutmaq lazım deyil ki, bələdiyyə mülkiyyətnin yaranması və formalaşması prosesi dövlət mülkiyyətindən bələdiyyələrə əmlakın ayrılmasından çox asılıdır.

Qanunvericiliyə görə dövlət bələdiyyə mülkiyyətinə ilk növbədə onların fəaliyyətini təmin etmək üçün  lazımi inzibati binalar, otaqlar və avadanlıqlar verməlidir. Bundan sonra isə dövlət mülkiyyətində olan və bələdiyyələrin səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsi üçün zərüri mənzil-kommunal , sosial və mədəniyyət obyektləri, əhalinini ümumi istifadəsində olan obyektlər və digər dövlət əmlakı onların mülkiyyətinə verilməlidir. Bələdiyənin mülkiyyətinə verilə bilən müəssisə və obyektlərin, binaların, tikililərn, qeyri-yaşayış sahələriin, qurğuların və avadanlıqların, habelə ümumi istifadə obyektlərinin siyahısı və bələdiyyələrə verilməsi müddətləri hər bir bələdiyyə ərazi üzrə Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin bələdiyyələr və yerli icra hakimiyyəti orqanları ilə razılaşdırılmış təqdimatı əsasında Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edilir.

Bundan başqa qanunvericiliklə özəlləşdirilməsi qadağan edilən və ya Azərbaycan Respublikası Prezidentinin və Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nəzirliyinin  qərarı ilə özəlləşdirilən dövlət əmlakı (o cümlədən həmin əmlak yerləşən torpaq sahələri, özəlləşdirilənə qədər dövlət mülkiyyətində qalan dövlət əmlakı və fiziki və ya qeyri-dövlət hüquq şəxslərinin vəsaiti hesabına inşa edilmiş obyektlərin yerləşdiyi torpaq sahələri ) istisna olmaqla, bələdiyyələrin ərazilərində yerləşən digər dövlət əmlakı da onların mülkiyyətinə verilməlidir. Dövlət əmlakının bələdiyyə mülkiyyətinə verilməsi Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən əvəzsiz həyata keçirilir.

İndi isə gəlin baxaq görək bələdiyyə mülkiyyətinə dövlət əmlakının verilməsi hansı prosedurlar əsasında mümkündür.

Ümumiyyətlə bələdiyyə mülkiyyətinə dövlət əmlakı bələdiyyələr tərəyfindən bu əmlakdan istifadə etmə imkanı yarandıqda onların müraciəti əsasında verilir.  Əvəvəlcə bələdiyyə mülkiyyətinə verilən əmlakın siyahısı (o cümlədən inzibati binalar, otaqlar və avadanlıqlar) Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti tərəfindən müəyyən edildikdən sonra bələdiyyə qurumları Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə ərizə ilə müraciət etməlidir. Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi daxil olmuş müraciətlərin əsaslığını yoxlayır. Həmən müraciətdə göstərilən dövlət əmlakının, o cümlədən ümumi istifadə obyektlərinin bələdiyyə mülkiyyətinə verilməsi nəzərdə tutulmuşdursa, Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən 10 gün  ərzində müvafiq akt tərtib edilməlidir.

Bələdiyə mülkiyyətinə daşınmaz dövlət əmlakının keçməsi mülkiyyət şəhadətnaməsinin verilməsi yolu ilə rəsmiləşdirilir. Mülkiyyət şəhadətnaməsini dövlət adından Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyi tərəfindən verilir. Bələdiyyə mülkiyyətinə daşınmaz dövlət əmlakının verilməsi Azərbaycan Respublikasında dövlət əmlakının registrində müvafiq qeydiyyatlar aparılmaqla və Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinə və Dövlət Statistika Komitəsinə məlumat verməklə keçirilir.

Bələdiyyələrin ümumi istifadə obyektlərinə mülkiyyət hüququ həmin obyektlərin Azərbaycan Respublikası İqtisadi İnkişaf Nazirliyindən təhvil-təslim aktı əsasında qəbul edildiyi andan yaranır.

Amma çox təssüflər olsun ki, bu qanunun qəbul olunmasından 3 il keçməsinə baxmayaraq hələ də bələdiyyələrə səlahiyyətlərini həyata keçirmək üçün lazım olan əsas dövlət əmlakları verilməmişdir.

Bir şeyi unutmamalıyıq ki, dövlət mülkiyyətindən bələdiyyələr üçün ayrılan əmlak payı bələdiyyə orqanlarının fəaliyyətində mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindən bu bölgü olduqca ədalətli və müəyyən prinsiplər daxilində aparılmalıdır. Prosesin bu tələblər daxilində aparılmaması bələdiyyə orqanlarının fəaliyyətində ciddi maneələr yarada və ümumən götürdükdə yerli özünütdarəetmənin təkmilləşdirilməsi və demokratikləşdirilməsində arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər.

Bələdiyyələrin sosial-iqtisadi inkişafı bələdiyə mülkiyyətinin strukturundan və idarə olunmasından asılıdır. Qanunvericiliyə görə bələdiyyələr müstəqil surətdə bələdiyyə mülkiyyətini idarə edirlər. Bu norma öz əksini «Bələdiyyələrin statusu haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununda tapmışdır. Qanunun 33.2-ci maddəsində qeyd olunur ki, bələdiyyə mülkiyyətinin tərkibinə daxil olan əmlak barəsində mülkiyət hüququnu bələdiyyələr, Azərbaycan Respublikasının qanunları ilə nəzərdə tutulmuş hallarda isə bilavasitə əhali həyata keçirir.

Bələdiyyə qurumları bələdiyyə mülkiyyəti üzərində sahiblik, ondan istifadə və sərəncam hüququnu həyata keçirərək bələdiyyə mülkiyyəti obyektlərini , fiziki və hüququ şəxslərin müvəqqəti və ya daimi istifadəsinə , icarəsinə verə bilər. Həmçinin qanunla məyyənləşdirilmiş qaydada bələdiyyə mülkiyyətini özgəninkiləşdirə bilər, habelə bələdiyyə mülkiyyətində olan əmlak barəsində başqa əqdlər bağlaya balər, özəlləşdirilən və ya istifadəyə verilən obyektlərdən istifadə şərtlərini müqavilə və sazişlərdə müəyyənləşdirə bilər.

Bələdiyyə orqanları müstəqil surətdə bələdiyyə mülkiyyətini idarə edir. Bələdiyyə orqanlarının bələdiyyə mülkiyyətinin idarə olunmasında səlahiyyətləri aşağıdakı proseslərlə bağlıdır:

·         Bələdiyyə mülkiyyətinin formalaşdırılması prosesi

·         Özəlləşdirmə prosesi. Bu prosesin özü bələdiyyə mülkiyyətinin formalaşmasına əsaslı surətdə təsir edir.

·         Bələdiyyə orqanları tərəfindən bələdiyyə əmlakının mülkiyyətçisi hüququnun həyata keçirilməsi prosesi.

Bələdiyyələr hüquqi şəxs kimi öz adlarından müstəqil şəkildə çıxış edə bilər. Xüsusilə vurğulamaq istərdim ki, bələdiyyə qurumları adından əmlak və şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının əldə edilməsi və həyata keçirilməsi hüququ yalnız yerli özünüidarə orqanlarına aiddir.

Bələdiyylər qanunla nəzərdə tutulan qaydada təsərrüfat fəaliyyəti ilə və qanunla qadağan edilməmiş başqa fəaliyyətlə məşğul olmaq üçün müstəqil hüquqi şəxslər yarada bilər, onların yenidən təşkili və ləğvi məsələlərini həll edə bilər. Məhz yerli özünüidarə orqanları bələdiyyə mülkiyyətinin idarə edərək müstəqil surətdə mülki və təssüfat dövriyyəsinə daxil olurlar.

Yerli özünüidarə orqanları bələdiyyə mülkiyyətində olan müəssisə, idarə və təşkilatlarla münasibətlərini qanuna uyğun quraraq aşağıdakıları həyata keçirir:

·         Müəssisə, idarə və təşkilatların fəaliyyətinin məqsədini, şərtlərini və qaydasını müəyyənləşdirir;

·         Onların məhsul və xidmətlərinin qiymət və taarifləri üzərində tənzimləməni həyata keçirir;

·         Onların rəhbərlərini təyin və azad edir;

·         Onların nizamnaməsini təsdiq edir;

·         Həmin müəssisə , idarə və təşkilatların hesabatını dinləyir.

Əmlakı təsərrüfat idarəsinə təhkil olunmuş unitar bələdiyyə müəssisələri müəyyən hədd çərçivəsində bu əmlakı idarə etmək, istifadə etmək və onun barəsində sərəncam vermək hüququna malikdir. Müəssisə yerli özünüidarə orqanlarının razılığı olmadan özünun təsərrüfat idarəsində olan əmlakı satmaq, icarəyə vermək, girov qoymaq, təsərrüfat birliklərinin və yoldaşlıqlarının nizamnamə kapitalına daxil etmək və digər yollarla bu əmlak üzərində sərəncam vermək hüququ yoxdur.

Bələdiyyə müəssisə, idarə və təşkilatların gəlirlərinin bir hissəsi yerli büdcənin hesabına keçirilir.

Bələdiyyə mülkiyyəti strukturunun müəyyənləşdirilməsi ərazinin iqtisadiyyatının səmərəli fəaliyyəti üçün əas faktordur, lakin yeganə deyildir. Optimal strukturun müəyyənləşdirilməsi işin yarısıdır. Əsas məsələ bələdiyyə mülkiyyəti obyektlərinin rasional idarə sisteminin təşkil edilməsidir.

Son olaraq onu qeyd etmək istərdim ki, düzgün qurulmuş bələdiyyələr yerli problemləri vaxtında müəyyənləşdirib həll etməkdə geniş səlahiyyətlərə malikdir. Lakin zəngin əmlak bazası və etibarlı maliyyə sistemi yaradılmazsa, səlahiyyətlər praktik əhəmiyyətini itirir. Azərbaycanda hələlik mülkiyyətin mütləq əksəriyyəti, o cümlədən istehsal obyektləri, topaq, tikililər, ən başlıcası isə mülkiyyətə və maliyyəyə sərəncam vermək ixtiyarı dövlətin əlindədir. Bu zəngin mülkiyyətdən bələdiyyələrə pay ayrılmayınca onların praktik iş görməsini müşahidə etmək mümkün olmayacaqdır.